Ο γυναικείος Τύπος του 19ου αιώνα

        Ιστορία Περιοδικού Τύπου      

Η ιστορία της έκφρασης των γυναικών - με μέσο το γράψιμο - στο τέλος του 19ου αιώνα στην Ελλάδα, περιλαμβάνει, εκτός των λογοτεχνικών έργων, και ένα μικρό αριθμό περιοδικών. Οι συγγραφείς και οι εκδότες των περιοδικών αυτών ήταν γυναίκες ενώ το περιεχόμενο και ο σκοπός τους απέβλεπαν στη βελτίωση της θέσης των γυναικών.

Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής, κατά την οποία αρχίζουν να εμφανίζονται τα γυναικεία περιοδικά, χαρακτηρίζεται από τη σχεδόν τέλεια έλλειψη ουσιαστικής εκπαίδευσης των γυναικών (ο αναλφαβητισμός είναι ο κανόνας), τον αποκλεισμό της γυναίκας από την κοινωνική ζωή και τη στέρηση των στοιχειωδών πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Οι γυναίκες γράφοντας, εισχωρούν σε μια λειτουργία αποκλειστικά αντρική και γράφοντας εκφράζονται. Στην έκφραση αυτή περιλαμβάνεται η προσπάθεια αναγνώρισης και κατανόησης ενός κόσμου, από τον οποίο είναι ολόπλευρα αποκλεισμένες, οι σκέψεις τους για τις πραγματικές, αλλά αγνοημένες δυνατότητες τους, οι αλλαγές στις οποίες αποβλέπουν. 

Τα περιοδικά που παρουσιάζονται εδώ είναι εντελώς ή σχεδόν άγνωστα για τους πολλούς. Λείπουν από οποιαδήποτε αναφορά - αναδρομή στην εποχή εκείνη και βιβλιογράφηση. Μια δυσκολία που υπάρχει στην ανάγνωση τους είναι όχι μόνο η αρχαΐζουσα γλώσσα, αλλά και η συχνά, πολύπλοκη - δύστροπη σύνταξη τους. Το υλικό των περιοδικών είναι σπουδαία πηγή και μαρτυρία για τη θέση και την όποια δράση των γυναικών της εποχής και συνεισφέρουν στην ιστορική - κοινωνική προσέγγιση της εποχής εκείνης. Τα περιοδικά που παρουσιάζονται είναι τα εξής: «Θάλεια» (1867), «Ευρυδίκη» (1870 - 1873), «Εφημερίς των κυριών» (1887 - 1918), «Οικογένεια» (1897 - 1898) και «Πλειάς» (1899 - 1900).

«Θάλεια»

Η «Θάλεια», «σύγγραμα περιοδικόν του γυναικείου φύλου» εκδόθηκε από την Πηνελόπη Λαζαρίδου. Τα τεύχη που σώζονται είναι από τον Ιανουάριο του 1867 ως τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Δεν είναι γνωστό αν η έκδοση συνεχίστηκε. Οι βασικές ιδέες και ο σκοπός του περιοδικού αναφέρονται στο πρώτο τεύχος. Οι γυναίκες, διακηρύσσει η «Θάλεια», δεν αναπτύσσονται διανοητικά λόγω έλλειψης της εκπαίδευσης αν και αυτό είναι απαραίτητο για τη δημιουργία υγιούς κοινωνίας: «Πάσαι σχεδόν αι τάξεις της κοινωνίας κέκτηνται ήδη εν ημίν τα ίδια όργανα της δημοσιεύσεως των ιδεών των, και τα μέσα της πνευματικής αυτών και πολιτικής αναπτύξεως. Μόνον δε ίσως μέχρι τούδε το γυναικείον φύλον στερείται εισέτι ιδίου οργάνου πνευματικού, λαλούντος ιδία προς το φύλον ημών, και αποκλειστικώς πραγματευομένου περί των δικαιωμάτων, των καθηκόντων, του προορισμού και των σχέσεων αυτού εν τη κοινωνία και των μέσων δι' ων το γυναικείον της Ελλάδος φύλον, εντός αείποτε των όρων, ους αύτη η φύσις έθετο αυτώ, δύναται να ασκή την ευεργετικήν εκείνην και εκπολιτιστικήν επί της κοινωνίας επιρροήν, προς ην κυρίως η γυνή εδημιουργήθη υπό του πλαστού. 

Ο θέλων να μάθη λαού τινός την αληθή πολιτικήν και ηθικήν κατάστασιν έλεγεν ορθότατα ο σοφός συγγραφέας του ιδανικού Τηλέμαχου ας ρίψει εν βλέμμα επί της θέσεως ην κατέχουν εν αυτή αι γυναίκες». Οι άντρες σύμφωνα με τις αρθρογράφους της «Θάλειας», θα πρέπει να καταλάβουν την ευεργετική επίδραση που μπορούν να ασκήσουν οι γυναίκες, όχι μόνο στην κοινωνία αλλά και στη σοφία των αντρών και να προάγουν το γυναικείο φύλο σε καλύτερη θέση από αυτή που χαρακτηρίζεται από το «δουλικόν προορισμόν, ου μόνον δια της επιβληθείσης αυτώ αμάθειας, αλλά και δια νόμων πολλάκις αδίκων και εξευτελιστικών». Στις σελίδες της «Θάλειας» μπορεί να διαβάσει κανείς άρθρα για τη θέση της γυναίκας σε αρχαιότερες κοινωνίες: «Η γυνή παρά τοις προγόνοις ημών», «Η γυνή παρά τοις Ρωμαίοις». Ακόμα άρθρα για τη ζωή και τη δράση γυναικών - ιστορικών προσώπων: «Η Αντιγόνη του Σοφοκλέους», «Σαπφώ», «Ιωάννα, η δυστυχής και παράφρων βασίλισσα της Καστιλλίας» κ.α. Η «Θάλεια» προσπαθεί να αναλύσει τη διαφορετική, αλλά όχι άνιση, φύση των δυο φύλων, να καθορίσει τα καθήκοντα τους και τη θέση τους στην κοινωνία. Σε άρθρο με τίτλο «Φύσις, χαρακτήρ και αληθής προορισμός της γυναίκας διαβάζουμε: «Σήμερον η γυνή δεν είναι ουδέ άγγελος, ουδέ δαίμων, ουδέ παράδεισος, ουδέ κόλασις, ουδέ το κάλλιστον, ουδέ το αίσχιστον των όντων επί της γης, αλλ' εταίρος και σύντροφος ισότιμος του ανδρός, ζων δι αυτού και δι' αυτόν κοινωνός αιώνιος της ευτυχίας και της δυστυχίας του εν τε τω φυσικώ και τω ηθικώ κόσμω». 

Οι απόψεις της Θάλειας για την εκπαίδευση των γυναικών εκτίθενται σε άρθρο με τίτλο «Περί της ανάγκης της σπουδαίας ανατροφής και παιδεύσεως του γυναικείου φύλου». Επιχειρείται κριτική και αμφισβήτηση του ιδεών που συμβάλλουν και δικαιολογούν τον αποκλεισμό των γυναικών από την εκπαίδευση: «Ανέκαθεν επεκράτησε και επικρατεί δυστυχώς, παρά τοις πολλοίς μέχρι τούδε, η ολέθρια ιδέα ότι εν το γυναικειον φύλον είναι περιττή η σπουδαία εκπαίδευσις. Τα γράμματα καθιστασι, τας γυναίκας ματαίας, αλαζόνας και ασυμβίβαστους. Αρκεί εις ταύτας η πρακτική γνώσις της διοικήσεως του οίκου αυτών, και η τυφλή εις τους συζύγους υπακοή, προς ο ικανώταται θεωρούνται και αι αμαθέστατοι των μητέρων» Οι γυναίκες πρέπει να μορφώνονται με σκοπό την προαγωγή της κοινωνίας και της οικογένειας: «Ανάγκη άρα παιδεύσεως και παιδεύσεως εμβριθούς και σπουδαίας του γυναικείου φύλου προς τρεις τινάς, τους εξής οικογενειακούς και κοινωνικούς μεγάλους σκοπούς της έμφρονος διοικήσεως του οίκου, της ευημερίας του ανδρός και της σπουδαίας ανατροφής των τέκνων εφ' ων πάσα η ανθρωπότης στηρίζει το μέλλον της».

«Ευριδίκη»

Το σημαντικό αυτό περιοδικό εκδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη από το 1870 ως το 1873 «υπό της Αιμιλίας Κτενά Λεοντιάδος, τη ευμενή συνεργασία λογίων». Η εκδότρια συμμετέχει στις δραστηριότητες του «Ελληνικού Φιλολογικού συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως» ("και γράφει γι αυτές ουχνά στην «Ευρυδίκη»). Στο πρώτο φύλλο αφού αναφέρει ότι η έκδοση της «Ευρυδίκης» θα συμβάλλει στην ανάπτυξη και στην πρόοδο των «εν τη ανατολή αδελφών» απευθύνεται στις γυναίκες: «Ούτως η «Ευρυδίκη» έσται σύγγραμμα, την γυναίκα ως νεανίδα, ως συζυγον, ως μητέρα αφορών και προωρισμένον ίνα, ενισχύον την εν τέρψει και ωφελεία γυναικειαν οικογενειακήν ανάγνωσιν. παροτρύνη δι' αμίλλης την επίδοσιν του γυναικείου καλάμου προς παραγωγήν έργων λυσιτελών τη εν γένει γυναικεία αδελφοτητι». 

Τα θέματα που παρουσιάζονται με σκοπό τη γενική μόρφωση των αναγνωστριών είναι ποικίλα: οι γυναίκες στην ιστορία («Αι γυναίκες εν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία», «Αννα η Κομνηνή», «Φραγκίοκη Σ. Όσγουδ»), αρχαίοι συγγραφείς («Περί του κατά Πλάτωνα Ερωτος»), μελέτες γενικού περιεχομένου («περί Πολιτισμού»), αρχαία ήθη: («Περί της προς αλλήλοις αγάπης και σχέσεως των συζύγων παρά τοις αρχαίοις Έλλησιν»), ταξιδιωτικές εντυπώσεις («εκδρομαι εις Ρούμελην και Μωρέαν), συμβουλές για τις μητέρες («Περί θηλασμού», «Η οδοντοφυΐα των παίδων», «περί υγιεινής» κ.ά.). Επίσης υπάρχουν ειδήσεις, κριτική βιβλίων, ποιήματα. Αλλα η κύρια κατεύθυνση προς την οποία κινείται η «Ευρυδίκη» είναι η ανάλυση της φύσης και του προορισμού της γυναίκας - θέμα που διατρέχει σχεδόν το κάθε τεύχος - και η ανάπτυξη της γυναικείας εκπαίδευσης. Προσπαθεί να καταρρίψει τη θεωρία περί της φυσικής κατωτερότητας των γυναικών, και να τοποθετήσει το κάθε φύλο (σύμφωνα με τις ιδιότητες του) στην πρέπουσα θέση. Η γυναίκα υποστηρίζει το περιοδικό είναι διαφορετική από τον άντρα αλλά ίση: «... η φύσις κατέστησε μεγάλην μεν ποικιλίαν μεταξύ του φυσικού και πνευματικού οργανισμού του ανδρός και της γυναικός - αλλ' εν τοιαύτη τη ποικιλία συνίσταται και η ισότης αμφοτέρων». Η γυναίκα από τη φύση της είναι η δημιουργός των ανθρώπων: «... παιδαγωγός, πλάστρια αυτού... Τα έργα της γυναικός εισίν ζώντα εισίν οι υιοί και θυγατέρες, ους φέρει εν τω κόλπω αυτής, ους ζωογονεί δια του πνεύματος της και δια της τρυφερός στοργής της». «Δοθήτω φώς, ανάπτυξης διανοητικής, μόρφωσις ηθική, ελευθερία της ανωτάτης εκπαιδεύσεως και αυτής της πανεπιστημιακής εις την γυναίκαν και δοθήσεται αυτή ο μοχλός, δι ου θα κινήση την γην... Επεθύμουν να έβλεπαν συνιστάμενα πανταχού του ΠΑΛΑΙΟΥ και του ΝΕΟΥ κόσμου γυναικεία Συνέδρια υπέρ της Ειρήνης». («Ο πόλεμος και η γυνή» 29 Φεβρουαρίου 1872). Στις 15 και 22 Ιανουαρίου 1871 δημοσιεύεται με το ψευδώνυμο Βοσπορίς ένα πολύ σημαντικό κείμενο για την εποχή εκείνη. Μιλάει για την ισότητα των δύο φύλων και την εκπαίδευση των γυναικών αλλά δίνει σ αυτά ένα διαφορετικό και βαθύτερο νόημα, απ ότι ανάλογα κείμενα της εποχής. Αρχικά στο κείμενο η γυναίκα χαρακτηρίζεται ως «έμφρον» και «νοήμον» πλάσμα που δε χρειάζεται να τεκμηριώσει τις ικανότητες του. Επίσης η γυναίκα, γράφει η Βοσπορίς, είναι «πολιτις» και πρέπει να συμμετέχει στην πολιτική και κοινωνική ζωή του ' Εθνους. Ο χαρακτηρισμός αυτός και τα όσα συνεπάγεται λείπουν από οποιοδήποτε γυναικείο κείμενο της εποχής εκείνης. Ακόμα, προχωρώντας περισσότερο η Βοσπορίς, απορρίπτει τη θεωρία για το φυσικό προορισμό της γυναίκας (μητέρα - σύζυγος). Η γυναίκα πρέπει να μπορεί να παίρνει τα μηνύματα του γύρω κόσμου, να ευαισθητοποιείται σ' αυτά, και για αυτό η μόρφωση της πρέπει να περιλαμβάνει όλες τις τέχνες και τις επιστήμες. 

Η συζυγική της ζωή επίσης πρέπει να είναι ισότιμη, υποστηρίζει η αρθρογράφος ενώ ο περιορισμός της στο σπίτι είναι καταπιεστικός. «Tην περιορίζουν εις τέρψεις δηλαδή, εις ονειροπολήματα, εις φαντασίας και εις τα ρομαντικός αποκυήσεις.» Οι γυναίκες αντιδρούν με τη φιλαρέσκεια: «η φιλαρέσκεια είναι η εκδίκηση της αδυναμίας». Η Βοσπορίς τελειώνει το άρθρο της με μια ανακεφαλαίωση των ιδεών της. «Η βελτίωση της ανατροφής των τέκνων έγκειται εν τη βελτιώσει της μητρός και η προαγωγή της γυναικός εν τη προόδω των ηθών η δε γυνή είναι πεπλασμένη όπως η ελευθέρα εν απάσαις ταις επιστήμαις, εξ ων προς βλάβην της ανθρωπότητος την αποκλείουαιν. Αι ελπίδες ημών ακμαίαι ας ώα, και ελεύσεται ήμαρ, καθ ο η γυνή έσεται καταγινομένη και ενασχολούμενη μετ' αυτού εις απαντάς τους κλάδους των διαφόρων τεχνών και επιστημών». 

Η «Ευρυδίκη» ενδιαφέρεται για την ανάπτυξη και καλυτέρευση της γυναικείας εκπαίδευσης. Γι’ αυτό «θα εγείρη φωνήν κατά της επιπολαζούσης ημιμάθειας του φύλου της». Προς το σκοπό αυτό ζητά τη βοήθεια και συνεργασία των διδασκαλισσών των δημοσίων και ιδιωτικών παρθεναγωγείων. Διαβάζει κανείς πολύ συχνά άρθρα, ανταποκρίσεις για την κατάσταση των παρθεναγωγείων σε διάφορα μέρη της Ελλάδας («Το εν Χάσκιοϊ Ελληνικόν Παρθεναγωγείον», «Το εν Νεοχωρίω Ζωγράφειον Παρθεναγωγείον», «Το εν Χάλκη Παρθεναγωγείον», «Οι εξετάσεις των παρθεναγωγείων» (Ξάνθης), παρουσίαση των εκπαιδευτικών συστημάτων της Ρωσίας και Πρωσίας). Η εκπαίδευση της γυναίκας, διαβάζουμε, πρέπει να είναι πολύπλευρη, να είναι πλατύτερη των βασικών μαθημάτων γιατί: «Προ πολλού χάρις τω Θεώ ήρξαντο να εξαλείφωνται αι οπισθοδρομικοί αρχαί, ότι η γυνή πρέπει μόνον ανάγνωση, γραφή και ολίγην αρίθμησιν να μανθάνη και ότι αι πλείστοι γνώσεις βλάπτουσιν αυτήν».

 Και υποστηρίζει για την εκπαίδευση στα παρθεναγωγεία: «μάλλον ημιμάθεια διαδίδονται ταις κόραις ημών ή εκτενείς γνώσεις και πολυμάθεια». Εξάλλου σ' αυτό συντελεί και το γεγονός ότι η διεύθυνση και η εποπτεία των Παρθεναγωγείων είναι στα χέρια αντρών που πολλές φορές δεν έχουν σχέση με την εκπαίδευση. Έτσι όταν εγκαινιάζεται το «Ζωγράφειον Παρθεναγωγείον στο Νεοχώριον» από τη Δομινίκη Ζωγράφου, η «Ευρυδίκη» γράφει: «...ελπιζομεν ότι αφού ήρξατο η γυνή να θέτη τα θεμέλια των γυναικείων Μουαοτροφείων, δεν θα βραδύνει ν' ανατείλει και η ημέρα, καθ ην η εποπτεία, η διευθέτηοις, η βελτίωσις και προαγωγή των Παρθεναγωγείων, ανατεθήαεται εις τας γυναικείας χείρας, απελευθερουμένων ούτω των Παρθεναγωγείων μας, της τύχης των διδασκαλισσών και της προόδου των μελλουσών μητέρων από την ιδιοτροπίαν ενός εφόρου Μπακάλη ή βάναυσου και αγραμμάτου Προύχοντος». Βέβαια, υποστηρίζει το περιοδικό, η γυναίκα πρέπει να μαθαίνει τα της οικιακής οικονομίας, και να τη διακρίνει η εργατικότητα, η ακρίβεια, η «ιλαρότητα», η οικονομία Αν και η οικιακή εργασία είναι δυσβάσταχτη και «... η αγαθή οικοδέσποινα μηδεμίαν απολαμβάνει ανταμοιβήν, καθίσταται σκυθρωπότερα και δυστυχεστέρα οπότε πράττη τα πάντα πρεπόντως...» άλλα όμως «... ουδέν υπάρχει ηδύτερον και θελκτικώτερον, ότε το εσπέρας βεβαιούται ότι πράττουσα τα πάντα μετά ζήλου και αφοσιώσεως εξασφαλίζει την ευτυχίαν των περί αυτής». Επίσης την «Ευρυδίκη» ενδιαφέρει η κίνηση των γυναικών στις άλλες χώρες και ιδίως στην Αμερική. Η πρόσκληση της Αμερικανίδας Ιουλίας Ουάρδ - Χόβης «προς τας απανταχού του κόσμου γυναίκας» για την ειρήνη , δίνει ευκαιρία στην ομάδα των συντακτριών του περιοδικού να υποστηρίξουν τις αντιπολεμικές ενέργειες των γυναικών: «Οθεν αι γυναίκες των Ηνωμένων Πολιτειών φαίνονται αποφααίσασαι την έναρξιν αληθούς σταυροφορίας κατά του πολέμου... Η πρόσκλησις της Κυρίας Ιουλίας Ουάρδ - Χόβης, ασπαζομένη την τάξιν ταύτην των ιδεών, δεν ομοιάζει ουδόλως με τας εκδηλώσεις Ευρωπαϊδων τινών ούσας καθαρά ειδύλλια υπέρ της ειρήνης ή θρήνους αρκούντως άσημους επί των δεινών του πολέμου, αίτινες παρήλθον απαρατήρητοι». Οι γυναίκες, διακηρύσσει η «Ευρυδίκη», με τις κοινές ενέργειες τους, είναι δυνατό να αποτρέψουν τον πόλεμο.

«Οικογένεια»

«Εβδομαδιαίον γυναικείον περιοδικό» με διευθύντρια την Άννα Σερουϊου, εκδόθηκε από το 1897 ως το 1898. Στους σκοπούς του περιοδικού αναφέρονται: ο περιορισμός των γυναικών μόνο «εις τα του οίκου», διότι: «η απομάκρυνσις της γυναικός εκ του ιερού κύκλου του οίκου αποσπά αυτήν από των στενών και εγκαρδίων δεσμών της οικογενειακής αλληλεγγύης, της αυταπαρνήσεως, του μητρικού φίλτρου, της συζυγικής πίστεως...»' ο περιορισμός της εκπαίδευσης (η μόρφωση των γυναικών πρέπει να αποβλέπει μόνο στην καλύτερη διαχείρηση του σπιτιού και την περιποίηση του συζύγου και των παιδιών)• η επιστροφή στις γνήσιες ελληνικές παραδόσεις. Οι σκοποί αυτοί της «Οικογένειας» γίνεται προσπάθεια, από τις συντάκτριες του περιοδικού να διαδοθούν με τη βοήθεια επιφανών ανδρών και λογίων: «οι* τινες ως εκ της ευρείας αυτών μαθήσεως και των ειδικών μελετών επι του ζωτικωτάτου ζητήματος της θέσεως και δράσεως της γυναικός εν τε τω οίκω και τη κοινωνία, εισίν αρμόδιοι να εκφέρωσιν υγιέστατος γνώμας». Οι λόγιοι άνδρες - συνεργάτες του περιοδικού πολλές φορές στέλνουν επιστολές όπου εκφέρουν τη γνώμη τους για τις γυναίκες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επιστολή του Αλέξ. Φιλαδελφέως της 4ης Ιανουαρίου 1897 όπου μεταξύ άλλων προτρέπει: «Καθήσατε εις ταυγά σας! Ο οργανισμός σας δεν επιτρέπει υπερβολάς, δεν αντέχει εις διαρκείς αγώνας και παννυχίοϋς σπουδάς... εντρυφήσατε εις τ αθάνατα των μουσών έργα, ροφάτε το άρωμα της τέχνης και θίγετε ακροθιγώς έστιν ότε και της αοβαρωτέρας επιστήμης τα κράσπεδα. Αλλά. πάντοτε μετά μέτρου και ως επιδορπίου... 

Μη καταλείπετε τα βάθρα σας! εάν κατεβήτε εχάθητε!». Η «Οικογένεια» ανησυχεί μήπως τα μηνύματα για τη χειραφέτηση των γυναικών, που έρχονται από την Ευρώπη την εποχή εκείνη, προσβάλλουν τις Ελληνίδες με κίνδυνο τον ηθικό εκπεσμό του έθνους και έτσι «δέον να ρίξωμεν κραυγήν κινδύνου., να συνασπισθώμεν πάντες όπως επαναφέρωμεν την από τινός κλονισθείσα βασιλεία της γυναικός εν τη οικογένεια». ' Οσον αφορά την οικογένεια διαβάζουμε: «ουχί κατάργησις της οικογενείας, ουχί χαλάρωσις των συγκεντρωτικών της δεσμών, αλλά σύσφιγξις της ευγενούς ταύτης ενότητος ήτις διαφυλάττει την ιδέαν της τιμής και του θεού». Η δε συνεργάτιδα του περιοδικού, δικηγόρος Πιποίνα Βάλλωση γράφει: «Προς τι ερωτώμεν λοιπόν τόσος πάταγος περί χειραφετήσεως, ενώ αυτοί οι νόμοι της φύσεως αντίκεινται εις την πορείαν ταύτην;». Ορισμένες κοινωνικές ελευθερίες των γυναικών αποδίδονται σε μιμητισμό των Ευρωπαίων γυναικών και γελοιοποιούνται: «...εάν θέλητε να πηγαίνητε εις τα restaurants να δειπνήτε decoletees μέχρις οσφύος, μιμούμενοι πολλάς της Εσπερίας, να καπνΐζητε ως αι νεωτερίζουσαι και να διεκδικήτε τα δικαιώματα σας τα εκλογικά, τότε μη λέγεσθαι Ελληνίδες... Ελληνίδες και να κύπτητε τον αυχένα εις τον συρμόν της Γαλλίας, Ελληνίδες και να γίνεσθε νευροπαθείς πίνοντας the διρτι το θέλει η Αγγλία...». Οσο αφορά την εργασία η «Οικογένεια» θεωρεί ότι αρμόζουν στο γυναικείο φύλο η ραπτική, η γλυπτική, η ζωγραφική, για τον απλό λόγο, ότι η άσκηση τους δεν αναγκάζει τη γυναίκα να βγαίνει από το σπίτι. Το περιοδικό «Οικογένεια» έχει κάποια σχέση με το περιοδικό «Πλειάς». Η Αννα Σερουΐου είναι επίτιμο μέλος του συλλόγου «Εργάνη Αθηνά» και δημοσιεύει άρθρα στην «Πλειάδα». Επίσης υπάρχει ιδεολογική συγγένεια μεταξύ των δύο περιοδικών όπως μπορεί κανείς να παρατηρήσει.

«Πλειάς»

Η έκδοση της «Εφημερίδας των Κυριών» με διευθύντρια την Καλλιρρόη Παρρέν, άρχισε το 1887 και συνεχίστηκε στον αιώνα μας μέχρι το 1918. Οι πιο σημαντικές συνεργάτριες, του ήταν η Σαπφώ Λεοντιας, η Σοφία Σλήμαν, η Ειρήνη Λαχανά, η Παυλίνα Δαρεφκη. Η αρθρογραφία του περιοδικού, οι θεωρητικές του αναλύσεις παρουσιάζουν και φωτίζουν πολύπλευρα τη θέση και τη ζωη των γυναικών - κυρίως στην Ελλάδα του περασμένου αιώνα. Την εφημερίδα απασχολούν η νομική και κοινωνική θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη και στην αρχαιότητα, οι κινήσεις των γυναικών στην Ευρώπη και στην Αμερική, το ζήτημα της ουσιαστικής εκπαίδευσης τους (ίδρυση σχολείων όλων των βαθμίδων, είσοδος στο Πανεπιστήμιο), η επαγγελματική απασχόληση και η καλλιτεχνική δημιουργία των γυναικών καθώς και η συμβολή τους στην ειρήνη.

 Παράλληλα η ομάδα των συνεργατριών του περιοδικού αναπτύσσει αξιόλογη κοινωνική δράση. Προωθεί την ίδρυση γυναικείου συλλόγου και εθνικής ένωσης γυναικών, τη συλλογή υπογραφών με υποβολή αιτήσων και νομοσχεδίων στη βουλή, τη δημιουργία πρακτικών - επαγγελματικών σχολείων. Το περιοδικό «Πλειάς» ήταν το όργανο του Συλλόγου Κυριών «Εργάνη /Αθηνά» που είχε έδρα το Αγρίνιο. Εκδιδόταν τρεις φορές το μήνα, στην Αθήνα, «υπό την εποπτείαν και διεύθυνσιν της εν Αθήναις επιτροπής του συλλόγου, ευγενεί συμπράξει και συνεργασία λογίων Ελλήνων και Ελληνίδων». Οι σκοποί του συλλόγου και του περιοδικού αναφέρονται στο πρώτο τεύχος: «Σκοπός του εν Αγρινίω Συλλόγου Κυριών «Εργάνη /Αθηνά» είναι ο σύνδεσμος των απανταχού Ελληνίδων όπως δια κοινής συμπράξεως επιδιωχθή: α) η αρμόζουσα εις τας Ελληνικός παραδόσεις μόρφωσις του Ελληνικού οίκου β) η κατάργησις της άσκοπου πολυτελείας και η απλότης της ενδυμασίας γ) η χρησιμοποίησις των κατά τόπους ελληνικών προϊόντων εις γυναικείαν βιομηχανίαν δ) η διαπαιδαγώγησις της εν επαρχίαις και δήμοις της Ελλάδος γυναικός δια της ενασκήσεως της θρησκείας, φιλανθρωπίας και φιλοπατρίας». Στόχοι του συλλόγου, ήταν η σύσταση αναλόγων επιτροπών σ όλη την Ελλάδα, η διοργάνωση Πανελληνίων Εκθέσεων γυναικείας χειροτεχνίας, η ίδρυση φιλανθρωπικών ασύλων. Το περιοδικό χαρακτηρίζει η αρχαιομανία, η ελληνοπρέπεια, ο εθνικισμός. Η γυναικεία δραστηριότητα περιορίζεται στην «εθνωφελή» δράση.

«Η εφημερις των κυριών»

«Η εργασία και μόνο η εργασία εξασφαλίζει το μέλλον της γυναικός». Στο πρώτο τεύχος διαβάζουμε για τα όρια της ζωής των γυναικών την εποχή εκείνη: «Οσοι την θέσιν της γυναικός εν τε τη οικογένεια και τη πολιτεία καλώς κρινουσι, θα ομολογήσωσι μεθ’ ημών πόσον κακώς πρόξενος γίνεται η παρ ημίν απομάκρυνσις αυτής από παντός είδους πνευματικής εργασίας. Εαν εξαίρεση τις την αντί του επιουσίου εργαζομένην διδασκάλισσα και τας υπο των καθηκόντων και υποχρεώσεων της μητρός περιβαλλόμενος γυναίκας, αι λοιπαι σχεδόν πάσαι δεν φαίνονται παρ ημίν έχουσαι προορισμόν άλλον ή το κομψοπρεπές ενδυεσθαι και υποτάσσεσθαι εις απάσας τας ιδιοτροπίας του συρμού, το ανταλλάσαειν επισκέψεις, το καθ έξιν μόνον των δακτύλων κυμβαλιζειν, το περιπατείν, το αναγιγνώσκειν επιφυλλίδα τίνα της ψυχοφθόρου των μυθιστορημάτων μούσης και το ερωτροπειν». Αλλά για τις συντάκτριες της «Εφημερίδας των Κυρίων» οι γυναίκες μπορούν να υπερβούν τα καθορισμένα γι’ αυτές πλαίσια. 

Εχουν τις δυνατότητες να είναι ενεργά και αξιοπρεπή όντα. Αντίθετα με την ιδεολογία της γυναίκας - συζύγου - μητέρας, «η Εφημερις των Κυρίων» τολμά να απαιτήσει: την έξοδο των γυναικών από το σπίτι, την ουσιαστική εκπαίδευση, την επαγγελματική απασχόληση. Έτσι θ ανδειχτούν οι υπαρκτές άλλα ανεκμετάλλευτες ικανότητες των γυναικών. «Επαναλαμβάνομεν ότι αι τέχναι, αι επιστημαι και τα επαγγέλματα εν ενι λόγω η εργασία και μονή η εργασία εξασφαλίζει το μέλλον της γυναικός». 

Οι δυνατότητες των γυναικών θεωρούνται δεδομένες. Η αρθρογραφία του περιοδικού δεν εξαντλείται στο να επιχειρηματολογήσει γι αυτό, αλλά προτείνει τρόπους που θ αναδειχτούν αυτές οι δυνατότητες προς όφελος των γυναικών άλλα και της κοινωνίας. Σε μια εποχή που οι γυναίκες θεωρούνταν κατάλληλες μόνο για το επάγγελμα της δασκάλας (ας προσθέσουμε και αυτό της υπηρέτριας και της εργάτριας) η «Εφημερίς των Κυριών» γράφει: «Ανοίξατε τας πάλας ου μόνον των ταχυδρομείων και τηλεγραφείων αλλά και των Πανεπιστημίων και Πολυτεχνείων και των άλλων δημοσίων θέσεων προς τας γυναίκας. Θέσατε εις ενέργεια την σφριγώσα και παραγωγό ταύτην δύναμιν». Προβάλλουν επίσης τη θέση ότι το ζήτημα της εργασίας είναι βασική προϋπόθεση για τη χειραφέτηση της γυναίκας. Σχετικά άρθρα δημοσιεύονται πολύ συχνά. Επίσης γίνεται προσπάθεια για τη βελτίωση της αμοιβής και των όρων εργασίας των ήδη εργαζόμενων γυναικών. Στα αιτήματα αυτά που προβάλλει η «Εφημερίς» ανάμεσα σε άλλα αναφέρονται: η εξίσωση των ωρών εργασίας των εργατριών, η προστασία των υπηρετριών από επιθέσεις και ληστείες σε ταμιευτήρια κ.ά. Αλλά για την Παρρέν και τις συνεργάτριες της η εκπαίδευση προηγείται, φυσικά της επαγγελματικής απασχόλησης. Εκπαίδευση ουσιαστική, πολύπλευρη, ίση με αυτή που παρέχεται στους άντρες για να δοθεί στις γυναίκες πνευματική - καλλιτεχνική αγωγή και επαγγελματική εκπαίδευση. Το 1895 σε άρθρο με τίτλο «Τί ζητούμε από τη νέα κυβέρνηση» προβάλλονται τα αιτήματα της βελτίωσης των προγραμμάτων των παρθεναγωγείων, της μετατροπής πολλών δημοτικών σχολείων σε επαγγελματικές σχολές, της ίδρυσης νέων παρθεναγωγείων. Εξάλλου την ίδια εποχή, στέλνεται στη Βουλή αναφορά με 2.000 υπογραφές στην οποία απαιτείται η ίδρυση δημοσίου παρθεναγωγείου μέσης εκπαίδευσης και πρακτικής σχολής. Με πρωτοβουλία των γυναικών του περιοδικού δημιουργείται πρακτική σχολή που λειτουργεί μόνο την Κυριακή για τις εργαζόμενες. Οι ελάχιστες γυναίκες που τολμούσαν να υποβάλλουν αιτήσεις για να εισαχθούν στο Πανεπιστήμιο, μέχρι το τέλος σχεδόν του περασμένου αιώνα, φυσικά απορρίπτονταν. «Η εφημερίς των κυριών» καυτηριάζει συχνά αυτή τη στάση της Συγκλήτου, η οποία χρακτηρίζεται από αναχρονισμό και αδικαιολόγητες διακρίσεις σε βάρος των γυναικών. Γράφει το περιοδικό: «...η γυνή δεν επλάσθη μόνον, ίνα ως είδος πολυτελείας στοιχίζει ακριβώτερον ή ευθυνότερον εις την οικογένειαν και την κοινωνίαν, αλλ' ότι δύναται και αύτη δια υγιούς μορφώσεως, δια σκόπιμου και λογικής εκπαιδεύσεως να συνενεγκη εν μέτρω πάντοτε των δυνάμεων της εις ανακούφισιν των οικείων. Η γυνή δεν προτίθεται σήμερον να διεκδίκηση πολιτικά δικαιώματα αλλ' ούτε να διαφιλονικήση τα πρωτεία προς τον άντρα. Ζητεί εργασίαν, ζητεί εκπαίδευσιν». Από νομική άποψη οι γυναίκες την εποχή αυτή, στερούνται κάθε δικαιώματος. Η κίνηση που δημιουργείται, τότε, στην Ευρώπη για νομοθετικές μεταρρυθμίσεις προς όφελος τους, προβάλλεται έντονα από τις στήλες του περιοδικού. Φιλοξενούνται άρθρα για τις νομοθετικές μεταρρυθμίσεις στη Γαλλία το 1901 και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες καθώς και μεταφράσεις άρθρων δικηγόρων που τις υποστηρίζουν. Για την Ελληνίδα ζητούν να μπορεί να διαχειρίζεται η ίδια τα περιουσιακά της στοιχεία, να θεωρείται ο φυσικός κηδεμόνας των παιδιών της, να παρίσταται σε πράξεις συμβολαίου κ.λπ.

1893: Ιδρύεται «Εθνική Ένωση Γυναικών»

Συχνά το περιοδικό καταπιάνεται με τα κοινωνικά προβλήματα που έχουν σχέση με τις γυναίκες και γίνεται προσπάθεια να εντοπιστούν τα αίτια τους και ν αναλυθούν. Ο αυτοκτονίες των νεαρών γυναικών (ίσως ο αριθμός τους ήταν ανησυχητικός) συνδέονται με τη μελαγχολία και την απογοήτευση (σαν απόρροια της απραξίας και του περιορισμού των γυναικών) ενώ περιγράφεται η ζωή των φυλακισμένων γυναικών στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη. Η Παρρέν επισκέπτεται τις γυναικείες φυλακές, τις περιγράφει και ζητά την αλλαγή των κτιρίων, της σίτισης και των όρων διαβίωσης γιατί «ο νόμος δεν έχει το δικαίωμα να θανατώνη δια θανάτου παρατεινομένου επί έτη ολόκληρα». Ακόμα αναλύεται το θέμα της εγκληματικότητας των γυναικών, σε σχέση με την οικονομική τους κατάσταση καθώς και η ζωή και οι συνθήκες εργασίας των γυναικών στην ελληνική βιομηχανία. Στην εκδοτική δραστηριότητα του περιοδικού, περιλαμβάνεται η έκδοση της «Ιστορίας της γυναικός από κτίσεως κόσμου έως σήμερον» σε τεύχη, το 1890. Συγγραφέας της «Ιστορίας» είναι η Καλλιρρόη Παρρέν. Στις κοινωνικές δραστηριότητες του περιοδικού περιλαμβάνεται η ίδρυση της «Ένωσης των παιδοφίλων» για την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού (1η Ιουλίου 1901). Το 1902 η «Εφημερίς» προτείνει την ψήφιση νομοσχεδίου για την κατάργηση των εξετάσεων μέσης και κατώτερης βαθμίδας, με το αιτιολογικό ότι αποτελούν δυσβάσταχτο και επικίνδυνο, για την ψυχική υγεία των νέων, φορτίο. Το 1893 ιδρύεται η «Εθνική Ένωση Γυναικών», πράξη για την οποία είχε εξουσιοδοτηθεί η Καλλιρρόη Παρρέν από το Διεθνές Συνέδριο γυναικών στο Σικάγο. Η ομάδα των γυναικών του περιοδικού εγκαινιάζει για πρώτη φορά στην Ελλάδα το «Κέντρο των γυναικών» στην οδό Ομήρου του 1895. Φιλοδοξία του κέντρου είναι να στεγάσει τις κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες των γυναικών, και ν αποτελέσει ένα χώρο, αποκλειστικά, για τη γυναικεία έκφραση.. Το κέντρο αποτελείται από αίθουσα για εκδηλώσεις - συζητήσεις, καφενείο, βιβλιοθήκη. Στην εφημερίδα ακόμα υπάρχουν διάφορα ιστορικά αναγνώσματα («Οι γυναίκες στην Κίνα», «Η οικογένεια παρά τοις Ρωμαίοις», «Η γυναίκα στην αρχαία Σπάρτη») αλλά και συμβουλές για την υγιεινή και - καλλονή του σώματος. Φιλοξενείται η ποίηση, κυρίως της εποχής εκείνης (Παλαμάς - Καρκαβίτσας) η ποίηση του Σολωμού, καθώς και οι γνώμες γνωστών ποιητών για το γυναικείο ζήτημα. ' Επίσης δημοσιεύονται αφιερώματα για τη ζωή και'' τη δράση διασήμων γυναικών της εποχής (Ιουλιέτα Αδάμ, Σάρα Μπερνάρ, Γεωργία Σάνδη).

«Άνδρες Αθηναίοι» κατά των φεμινιστριών...

Πώς αντιμετωπίστηκε η τόλμη της έκδοσης γυναικείας εφημερίδας στην Αθήνα του 1900; Με τι αισθήματα διάβασε αλλά και τι έγραψε γι' αυτήν, ο τύπος της εποχής και ο πνευματικός κόσμος; Είναι γνωστή η πολεμική που άσκησε ο Ροΐδης στην «Εφημερίδα των κυριών» αλλά και γενικότερα στις γυναίκες - συγγραφείς. Την εποχή αυτή οι γυναίκες έχουν ήδη αποχτήσει, αργά αλλά αποφασιστικά, ορισμένα δικαιώματα στην εκπαίδευση, στην επαγγελματική απασχόληση. Παράλληλα κάνουν αισθητή την παρουσία τους σ ένα χώρο αποκλειστικά αντρικό. Στο χώρο των γραμμάτων. Εμφανίζονται όχι μόνο γυναίκες - συγγραφείς αλλά και δημοσιογράφοι. Μία από αυτές είναι και η Καλλιρρόη Παρρέν. Σ' αυτήν ο Ροΐδης στρέφει τα πυρά του. Την κατηγορεί ως δημιουργό του γυναικείου ζητήματος στην Ελλάδα και την αποκαλεί απόστολο της γυναικείας χειραφέτησης. Η Παρρέν του απαντά: «Εξακολουθεί να επισείη ως υπερτάτην μομφήν εναντίον μου τον τίτλον της αποστόλου της γυναικείας χειραφετήσεως. Αλλά είναι ο ευγενέστερος τίτλος, όν πάσα γυνή ως και πας ανήρ εκ των γραφόντων και δρώντων έχει να επίδειξη». 

Η άποψις του Ροίδη είναι πως οι προσπάθειες των γυναικών για τη χειραφέτηση τους κινούνται στα πλαίσια του γελοίου και του ανεπίτρεπτου. Η άποψη αυτή ήταν και η κυρίαρχη της εποχής του. Γράφει λοιπόν: «... έχομεν τεσσάρας ή πέντε φοιτήτριας και σκάνδαλα... διαδηλώσεις μεταβαίνουσας εις ανάκτορα κατόπιν φουστανίου...διαλέξεις περί χειραφεσίας της γυναικός, ιδρύσεις συλλόγων και «Εφημερίδα των Κυριών», όπου γίνεται πολύ περισσότερος λόγος περί κοινωνικών ζητημάτων και Αμερικής παρά περί εργόχειρων και μαγειρικής». Οι Ελληνίδες θα έπρεπε, κατά το Ροΐδη, να μεταφέρουν στα συγγράματά τους τις «γυναικείες ιδιότητες» και να μην υπερβαίνουν τα «όρια της φύσης τους», η οποία διακρίνεται για τη «λεπτότητα, την χάριν, την φιλοκαλίαν, την ευαισθησίαν ή και πονηρίαν». Αντί αυτών όμως: «Ο λαμβάνων λ.χ. εις χείρας την «Εφημερίδα των Κυριών» με την ελπίδα να εντρύφηση εις γυναικείαν κομψότητα και ευφυΐαν, μεταπίπτει από τους αμερικανισμούς των κυρίων άρθρων εις τα πεζά ή έμετρα γυμνάσματα μιας, κ. Σαπφούς Λεοντιάδος». Τα γραπτά των γυναικών πρέπει να ανταποκρίνονται πλήρως στις επιθυμίες των αντρών και σε ό,τι αυτοί έχουν ορίσει σαν γυναικεία λογοτεχνία εκ των προτέρων, ξεσπαθώνει στη συνέχεια του άρθρου του ο Ροΐδης: «Από τας γράφουσας ουδέν άλλον ζητούμεν παρά ν' αποδεικνύονται εξ Ίσου έξυπνοι, χαρίεσσαι, ευαίσθητοι ή και πονηραί, φιλοσκώμμονες, κακόγλωσσοι και διασκεδαστικοί όταν γράφωσιν, όσον είναι όταν ομιλώσιν». Στο Ροίδη απαντά η Καλλιρρόη Παρρέν από τις στήλες του περιοδικού «Ολύμπια», της «Εφημερίδας των Κυριών» και της «Ακρόπολης». Ο Ροΐδης, καταγγέλει η Παρρέν, δεν έχει καν διαβάσει τα έργα των γυναικών τα οποία κρίνει. Εξάλλου, σε σχέση με τη μόρφωση που παρέχεται στις γυναίκες, και με τη φιλολογική πενιχρότητα της εποχής το έργο των γυναικών συγγραφέων είναι αξιοθαύμαστο, διακηρύσσει η Παρρέν. «Αυτός (σ.σ. ο Ροΐδης) ο μέχρι χθες και προ ολίγου μη αναγνωρίζων καν εις την γυναίκα το δικαίωμα να εξέρχηται του μαγειρείου, ο αποκαλών πάσαν γράφουσαν bas - bleu, ο πρεσβεύων ότι και το να ζητώμεν ανωτέραν μόρφωσιν διαπράττομεν ιεροσυλίαν, πού και πώς ή φέτηση των γυναικών) ενώ η εφημερίδα «Ακρόπολις», σε άρθρο Υπό την σκιάν και τας εμπνεύσεις ποίων μεγάλων δασκάλων, ποίων κραταιών της φιλολογίας αναμορφωτών, ποίων εξόχων νοών ήθελον βαδίσει αι μόλις αποτολμήσασαι να πιστεύουν ότι έχουν αι αυταί πνεύμα επιδεκτικόν καλλιέργειας, ότι έχουν την δύναμιν να γράφουν και ότι θα έχουν την τύχη να αναγνωσθούν χωρίς μειδιάματα ειρωνείας και σαρκασμούς». Την ίδια εποχή δημοσιεύονται στο περιοδικό «Σκρίπ» συνεντεύξεις Ελληνίδων συγγραφέων και του Ροίδη (όπου εκθέτουν τις απόψεις τους για τη χειραφέτηση των γυναικών) ενώ η εφημερίδα «Ακρόπολις» σε άρθρο της συνηγορεί υπέρ των αγώνων των γυναικών. Το συμπέρασμα όλων αυτών είναι ότι οι γυναίκες με τις διεκδικήσεις τους, γράφοντας και δημοσιογραφώντας, συμβάλλουν ώστε να συζητιέται ανοιχτά το θέμα των γυναικών. Και οι ίδιες συμμετέχουν στις συζητήσεις αυτές. Η «Εφημερίς των Κυριών» παρακολουθεί τις εξελίξεις των γυναικείων κινήσεων και την προώθηση των ευεργετικών για τις γυναίκες αλλαγών στην Ευρώπη και στην Αμερική. Ενθουσιάζεται με τις προόδους των Αμερικανίδων στα γράμματα, στις τέχνες, στην κοινωνική ζωή {«οι πρόοδοι των Αμερικανίδων εν Βοστώνη» 1896) φιλοξενεί άρθρα Ευρωπαίων συγγραφέων υπέρ της γυναικείας χειραφέτησης (επιστολή Αλ. Δουμά για τα δικαιώματα της γυναίκας, ανάλογο κείμενο του Β. Ουγκώ κ.ά.). Στα πλαίσια της ανάπτυξης των σχέσεων της εφημερίδας με ανάλογες κινήσεις του εξωτερικού, η Καλλιρρόη Παρρέν συμμετέχει σε Διεθνή και Ευρωπαϊκά συνέδρια γυναικών. Το 1889 συμμετέχει σε γυναικείο συνέδριο στο Παρίσι και εκφωνεί λόγο με θέμα τη συμβολή της Ελληνίδας στους αγώνες για ανεξαρτησία. Στο συνέδριο παρευρισκόταν ο Δηληγιάννης (στην αντιπολίτευση τότε) ο οποίος σε συνομιλία του με την Παρρέν τη διαβεβαίωσε για την υποστήριξη του στην προσπάθεια για την ανάπτυξη της γυναικείας εκπαίδευσης, όπως διαβάζουμε σε σχετικό άρθρο. Το 1893 ύστερα από σχετική πρόσκληση η Παρρέν συμμετέχει στο Διεθνές Συνέδριο Γυναικών στο Σικάγο.

Ενάντια στα σπαθιά...

Ο πόλεμος, τα αίτια του και οι καταστροφές που προκαλεί στο ανθρώπινο γένος αναλύονται στην εφημερίδα, σε διακήρυξη υπέρ της ειρήνης το 1901. «Τα σπαθιά και τα χρυσά σειρήτια... είμαι μια πρόφασις και μια δικαιολογία προς ικανοποίησιν εγωιστικών παθών και προς δημιουργία αρχόντων κραταιών, δυναμένων να εκμεταλλεύονται τους ασθενέστερους γείτονας των…». 

Η δύναμη των γυναικών, διακηρύσσει η Παρρέν, μπορεί να συμβάλλει στην αποτροπή και εξάλειψη του. «Αι γυναίκες αγρυπνούν. Αι γυναίκες του κόσμου όλου αδελφώνονται και ανταλλάσσουν χαιρετισμό ειρήνης μεταξύ των». Συνολικά «π Εφημερίς των Κυριών» καταφέρνει να ξεπεράσει τις δυσκολίες σχετικά με την έκδοση της αντίθετα με τα άλλα βραχύβια γυναικεία περιοδικά της εποχής. Η αρθρογραφία και οι αναλύσεις στρέφονται προς πολλές κατευθύνσεις με κύριο πάντοτε μέλημα να ανοιχτούν νέοι ορίζοντες για την περιορισμένη ζωή των γυναικών. 

Η πλούσια και πολύμορφη δράση της ομάδας των γυναικών φέρνει στην επιφάνεια το γυναικείο ζήτημα και γίνεται αφορμή να συζητηθεί. Για πρώτη φορά διατυπώνεται με σαφήνεια από γυναικείο έντυπο της εποχής το ανατρεπτικό αίτημα της εκπαίδευσης και της επαγγελματικής απασχόλησης των γυναικών. Η «Εφημερίς των Κυριών» αποτελεί τον εκφραστή αλλά και το σφυγμό των γυναικείων αγώνων της εποχής. Η ανάγνωση της δίνει το μέγεθος και την ακτινοβολία των συμβαινόντων στην Αθήνα και στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. 

___________________

(Σημ.: Η παρουσίαση στηρίχτηκε στα κείμενα του περιοδικού που δημοσιεύτηκαν από το 1887 μέχρι το 1902).

Χαρά Σαρλικιώτη

1971

_____________

*από το: 

http://anemourion.blogspot.gr/2014/04/19.html